یادی از بزرگمرد عرصۀ فرهنگ و سیاست ایران استاد علی اکبر دهخدا به مناسبت شصت و پنجمین سالروز در گذشت او

شصت و پنج سال پیش در چنین روزی، استاد علی اکبر دهخدا پدر فرهنگ نویسی امروز ایران که در روزگار جوانی یکی از پرشورترین مبارزان راه مشروطیّت و آزادی و حاکمیت ملّی برای ایران بود درگذشت. دهخدا در گرماگرم مبارزات مشروطه خواهی همراه با دوست خود میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل تأثیرگذارترین مقالات را در مبارزه با استبداد حاکم و یاری دادن به استقرار مشروطه و حکومت قانون در روزنامه ای به همان نام نوشت. او بویژه با نگارش قطعات طنز آمیز “چرند و پرند” هم سبک تازه ای را در هنر طنز نویسی بنیان نهاد و هم پیشگام ساده نویسی در فارسی بود که بعدها الهام بخش نویسندگانی چون محمّدعلی جمال زاده، صادق هدایت و چوبک و …شد. دهخدا درگیر و دار دوران ساز جنبش مشروطیت در راه آرمانی که داشت بی هراس کوشید و از جان خود مایه گذاشت. بخت اندکی با او یار بود که مانند دوست هم اندیش و هم قلمش جهانگیرخان به دست دژخیمان محمّد علیشاه که دورۀ کوتاه “استبداد صغیر” در باغشاه بی رحمانه کشته شدند گرفتار نیامد.

در باور من ما باید هیچ فرصتی را در نکوداشت این چنین بزرگانی از دست نگذاریم و بویژه در این روزهای سیاهِ گرفتاریِ میهنمان در چنگال یک استبداد واپس گرای مذهبی که صدها بار تبهکار تر و خونریز تر از استبدادهای سلطنتی گذشته است، با یاد آوری کارهای سترگ و دلیرانۀ آنان و کوشش های ماندگارشان در فرهنگ سازی، الگوهای الهام بخش و ارزنده ای در برابر نسل جوان که آیندۀ ایران را می سازند قرار دهیم.

در 15 نوامبر سال 2019، بنیاد فرهنگی دماوند که از حدود ده سال پیش در حوزۀ واشنگتن بزرگ فعال است، در بزرگداشت استاد دهخدا برنامه ای سازمان داد که دو سخنران آن، دکتر حسن جوادی، استاد پیشین دانشگاه های تهران و کمبریج و نویسنده و مترجم و نگارندۀ این سطور، جنبه های گوناگون میراث فرهنگی و سیاسی استاد دهخدا را به گونه ای مشروح بررسی کردند. اکنون در یادآوری شصت و پنجمین سالروز پرواز آن بزرگمرد به سوی جاودانگی، فشرده ای از آنچه که در آن برنامه ارائه گردید در پیوست برای شما دوستان گرامی ارسال می شود که به نوبۀ خود با دوستان و آشنایانتان به اشتراک بگذارید تا شاید با هم بخشی ناچیز از دین عظیمی را که از آن اسطورۀ فرهنگ سازی و آزادی خواهی به گردن داریم ادا کرده باشیم .

با مهر و درود،

اردشیر لطفعلیان

یادی از بزرگمرد عرصۀ فرهنگ و سیاست ایران استاد علی اکبر دهخدا

به مناسبت شصت و پنجمین سالروز در گذشت او

1334-1257 خورشیدی

روز یکشنبه 15 دسامبر 2019 برنامۀ دوماهانۀ سخنرانی و اجرای موسیقی اصیل ایرانی به وسیلۀ بنیاد دماوند در تالار اجتماعات مونتگمری کالج در مریلند برگزار شد. بنیاد فرهنگی دماوند که دهمین سال فعالیت خود را در منطقۀ واشنگتن بزرگ آغاز کرده نهادی است غیر انتفاعی که به دست گروهی از دوستداران و دلبستگان فرهنگ ایران بنیان یافته است. این نهاد فرهنگی به هیچ گروه و تشکل سیاسی وابستگی ندارد و تنها دغدغۀ آن ترویج و اعتلای فرهنگ غنی و دیرسال ایران و پاسداری از دستاوردهای بزرگ آن است.

سخنرانان این برنامه؛ دکتر حسن جوادی، استاد پیشین دانشگاه های تهران، و کمبریج و نویسنده

و مترجم و اردشر لطفعلیان، دیپلمات پیشین، شاعر، نویسنده بودند.

فشردۀ سخنان دکتر جوادی:

دکتر حسن جوادی در زمینۀ طنز نویسی در ادبیات فارسی مطالعات عمیقی دارد و افزوده بر کتاب معتبری زیر همین عنوان مقالات متعددی در این مقوله در نشریات معتبر به فارسی و انگلیسی انتشار داده است. او در آغاز صحبت خود از بنیانگذاری یک مکتب تازۀ طنز در فارسی توسطدهخدا با نوشتن قطعات “چرند و پرند” در روزنامۀ صور اسرافیل سخن گفت. روزنامۀ صور اسرافیل نُه ماه پس از امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه انتشار خود را به صورت هفتگی آغاز کرد. شمارۀ آخر و سی و دوم آن سه روز پیش از بمباران مجلس به فرمان مظفرالذین شاه منتشر شد. دهخدا با قطعات چرند و پرندش نه تنها پیشگام سبک نوی در طنز نویسی، بلکه بنیانگذار شیوه ای تازه در سادده نویسی هم بود که بعد ها به وسیلۀ محمّد علی جمال زاده و صادق هدایت دنبال شد. دهخدا این سلسله مقالات طنز آمیز را که با رویدادهای روز ایران در ارتباط بود با امضاهای گوناگونی مانند دخو، خرمگس، سگ حسن دله، غلام گدا، اسیرالجوال، دخو علیشاه، روزنامه چی،خادم الفقرا و دخو منتشر می کرد که از همه معروف تر همان امضای دخو بود که مخفف “دهخدا” است.

دکتر جوادی خاطر نشان ساخت که نثر “چرند و پرند” ساده و صمیمی و پرخون و تحرّک است. مخاطبان دهخدا در چرند و پرند” تودۀ مردم اند و به همین سبب از اصطلاحات، تشبیهات و استعارات، مثلها، متلها، دشنام ها و تکیه کلام های آنها سرشار است. ناطق پس از اشاره به این که دهخدا به زبان ترکی کاملا مسلّط بود و تعدادی شعر به زبان ترکی هم سروده است، از تأثیر پذیری متقابل میان او و جلیل محمّد قلی زاده، بنیان گذار و مدیر روزنامۀ فکاهی “ملانصرالدین” که همزمان با صور اسرافیل در باکو منتشر می شد و شماره های آن به ایران نیز می رسید سخن گفت. جلیل محمّد قلی زاده که هم عصر دهخدا و از ترک زبانان ایرانی تبار بود روزنامۀ ملّا نصر الدین را در باکو منتشر می کرد و در نوشته ها و کاریکاتورهای خود بر روی ایران تمرکز زیادی داشت. در جریان صحبت دکتر جوادی تعدادی از اسلاید های حاوی آن کاریکاتورها در “ملّا نصرالدین” بر روی پرده به نمایش گذاشته شد و سخت مورد توجه قرارگرفت. به گفتۀ سخنران این کاریکاتورها توسط یک کارکاتوریست آلمانی کشیده می شد، به این معنی که در روزنامه موضوعاتی را که باید کاریکاتور می شد برای او توضیح می دادند و او آنها را با مهارت می کشید.

ناطق برای نشان دادن سبک کار دهخدا در چرند و پرند دو نمونه از این مقالات را برای حاضران قرائت کرد که در زیر یکی از آن دو نمونه نقل می شود:

“بعد از چندین سال مسافرت در هندوستان و دیدن ابدال و اوتاد و مهارت در کیمیا و لیمیا و سیمیا، الحمدلله به تجربۀ بزرگی نائل شدم و آن دوای ترک تریاک است. اگر این دوا را کسی در هریک از ممالک خارجه کشف می کرد، ناچار صاحب امتیاز می شد، انعامات می گرفت، در همۀ روزنامه ها نامش به بزرگی درج می شد. امّا چه کنم که در ایران قدردان نیست. عادت طبیعت ثانوی است. همین که کسی به کاری عادت کرد دیگر به آسانی نمی تواند ترک کند. علاج مخصوص این است که به تدریج و به مرور زمان کم کند تا وقتی که بکلّی از سرش بیفتد.

حالا من به تمام برادران مسلمان غیور تریاکی خود اعلان می کنم که ترک تریاک ممکن است به این که: اوّلا در امر ترک جازم و مصمم باشند، ثانیا، مثلا اگر روزی دو مثقال تریاک می خورند، روزی یک گندم از تریاک کم کرده دو گندم مورفین به جای آن زیاد کنند. و کسی که ده مثقال تریاک می کشد، روزی یک نخود کم کرده دو نخود حشیش اضافه نماید و همین طور مداومت کند تا وقتی که دو مثقال تریاک خوردنی به چهار مثقال حشیش کشیدنی و ده مثقال تریاک کشیدنی به بیست مثقال حشیش برسد. بعد از آن تبدیل خوردن مرفین به آب دزدک مرفین و تبدیل حشیش به خوردن دوغ وحدت آسان است.

برادران غیور تریاکی من، در صورتی که خدا کارها را این طور آسان کرده، چرا خودتان را از زحمت حرفهای مفت مردم و تلف کردن این همه مال و وقت نمی رهانید؟

ترک عادت اگر به این قسم بشود موجب مرض نیست و کار خیلی آسان است وهمیشه بزرگان و متشخصین هم که می خواهند عادت زشتی را از سر مردم بیندازند، همین طور عمل می کنند.

مثلا ببینید واقعا شاعر خوب گفته است که “عقل و دولت قرین یکدگرند.” مثلا وقتی که بزرگان فکر می کنند مردم فقیرند و استطاعت نان گندم خوردن ندارند و رعیّت باید همۀ عمرش را به زراعت گندم صرف کند و خودش همیشه گرسنه باشد، ببینید چه می کنند:

روز اوّل سال نو نان را با گندم خالص می پزند. روزدوم در هر خروار یک من تلخۀ جو ، سیاهدانه، خاک ارّه، یونجه، شن مثلا مختصر عرض کنم- کلوخ، چارکه، هشت مثقالی به آن می زنند. معلوم است که در یک خروار گندم که صدمن است یک من از این چیزها هیچ معلوم نمی شود. روز دوم دو من می زنند، روز سوم سه من و بعد از صد روز که سه ماه و ده روز بشود، صد من گندم، صدمن تلخه، جو، سیاهدانه، خاک ارّه، کاه یونجه و شن شده است. در صورتی که هیچکس ملتفت نشده و عادت نان گندم خوردن هم از سر مردم افتاده است. واقعا که “عقل و دولت قرین یکدگرند.

برادران غیور تریاکی من! البته می دانید که انسان عالم صغیر است و شباهت تمام به عالم کبیر دارد. یعنی مثلا هرچیز که برای انسان دست می دهد برای حیوان، درخت، سنگ، کلوخ، در، دیوار، کوه و دریا هم اتفاق می افتد و هرچیز که برای اینها دست می دهد، برای انسان هم دست می دهد، چرا که انسان عالم صغیر است و آنها عالم کبیر.

مثلا این را می خواستم بگویم که ممکن است عادتی را از سر مردم انداخت، همانطور که از سر سنگ و کلوخ و آجر انداخت، چراکه میان عالم صغیر و عالم کبیر مشابهت تمام است. پس چه انسانی باشد که از سنگ و کلوخ هم کم باشد. مثلا یک مریضخانه ای مرحوم حاج شیخ هادی مرحوم ساخت. موقوفاتی هم برای آن معیّن کرد که مثلا همیشه یازده نفر مریض در آنجا باشند. تا حاجی شیخ هادی حیات داشت مریضخانه به یازده نفر مریض عادت کرد. همین که حاجی شیخ هادی مرحوم شد طلّاب مدرسه به پسرش گفتند: ما وقتی ترا آقا می دانیم که موقوفات مدرسه را خرج ما کنی. حالا ببینید این پسر خلف ارشد با قوّت علم چه کرد.

ماه اول یکی از مریض ها را کم کرد، ماه دوم دو تا، ماه سوم سه تا، ماه چهارم چهارتا و همینطور تا حالا که عدّۀ مریض ها به پنج نفر رسیده و کم کم به حسن تدبیر، آن چند نفر هم تا پنج ماه دیگر از میان خواهند رفت. پس ببینید با تدبیر چطور می شود عادت را از سر همه کس و همه چیز انداخت. حالا مریضخانه ای که به یازده نفر مریض عادت داشت بدون این که ناخوش بشود عادت از سرش افتاد، چرا؟ برای این که آن هم جزو عالم کبیر است و مثل انسان که عالم صغیر است می شود عادت را از سرش انداخت.

سخنران همچنین به وارد کردن موضوعات روز توسط دهخدا به کمک اصطلاحات عامیانه در کلام منظوم و پرداختن شعرهای طنز آمیز ولی در خور فهم تودۀ مردم نیز اشاره و نمونه ای از این گونه شعر ها را به نام “آکبلای” که در زیر می آید برای حاضران خواند.

مسمّط فکاهی

مردود خدا راندۀ هر بنده آکبلای از دلقک معروف نماینده آکبلای

با شوخی و با مسخره و خنده آکبلای نز مرده گذشتی و نه از زنده آکبلای